WSTĘP

Oddział Edmunda Taczanowskiego idąc z Myszakowa do Ignacewa stoczył po drodze potyczkę umiejscawianą według jednych pod Dąbroszynem (1), według innych pod Rychwałem (2). Dotychczas nie określono gdzie dokładnie znajdowali się powstańcy, gdy doszło do potyczki. Istnieją sugestie, że zachodzi związek miedzy tą potyczką a miejscem pamięci w Grabowej w gminie Rychwał (5).

Wątpliwości budzi również data potyczki. Józef Białynia–Chołodecki w swoim wykazie bitew, walk, starć i potyczek wymienił Dąbroszyn nie podając daty potyczki (6), a starciu pod Rychwałem przypisał datę 30 kwietnia (7). Stanisław Zieliński w spisie chronologicznym potyczkę pod Dąbroszynem umieścił pod datą 3 maja 1863 r. (8).

Sprzeczne informacje dotyczą też trasy dalszego marszu powstańców. Teodor Żychliński uznał, że oddział Taczanowskiego spod Dąbroszyna wrócił do Myszakowa (9). Natomiast według Hipolita Gliszczyńskiego powstańcy zmierzali dalej do Koła (10).

CEL

Celem tej pracy jest ustalenie miejsca, z którego wyszedł atak jazdy E. Taczanowskiego na pododdział rosyjski znajdujący się na drodze Rychwał - Konin, właściwej daty potyczki oraz dalszej trasy marszu powstańców.

MATERIAŁY I METODY

Na podstawie bibliografii wykonano przegląd i analizę istniejących publikacji odnoszących się do potyczki określanej jako potyczka pod Dąbroszynem lub pod Rychwałem. Informacje zawarte w publikacjach porównano z dokumentami w archiwach i doniesieniami prasowymi z okresu powstania styczniowego. Porównywano mapy z powstania styczniowego z mapami współczesnymi i dokonano wizji lokalnej w terenie. W interesującym nas okresie Dąbroszyn i Rychwał oraz jego okolica należały administracyjnie do powiatu konińskiego, a parafie: Rychwał i Tuliszków do Diecezji Włocławsko-Kaliskiej (Dioecesis Vladislaviensis seu Calissiensis) i Dekanatu Konińskiego (Decanatus Koninensis). Dlatego ze szczególną uwagą dokonano kwerendy akt miast Rychwała i Tuliszkowa znajdujących się w Archiwum Państwowym w Poznaniu Oddział w Koninie (APP o/Konin) oraz akt wymienionych parafii znajdujących się w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku (ADWł). Na interesującym nas terenie obowiązywała wówczas opisowa forma akt stanu cywilnego. Poza imionami i nazwiskami zapisywano w nich: wykonywany zawód, miejsce zamieszkania, prawa własności, wiek i pokrewieństwo osób stawiających się do aktu. Dane te po raz pierwszy wykorzystano tutaj do uzyskania informacji innych niż genealogiczne.

Daty w tym opracowaniu przyjęto według kalendarza gregoriańskiego stosowanego w Polsce, a nie juliańskiego wprowadzanego na ziemiach zabranych przez Rosję. Godziny zapisane w materiałach jako przed i po południu podano według stosowanego obecnie zapisu godzin.

Mając na uwadze rosyjski wyraz „обьѢ́здчикъ” (11) przyjęto pisownię „objeżdżyków” (konni strażnicy pograniczni) jak w słowniku (12), a nie „objezdczyków” jak w publikacji (13) lub „objeszczyków” jak w biuletynie (1).

WYNIKI ANALIZY I DYSKUSJA

Miejsce potyczki

Po wyruszeniu oddziału E. Taczanowskiego i Witolda Turno z Myszakowa w kierunku Koła (14) pierwsze ze starć powstańców z wojskami rosyjskimi miało miejsce w „lasach Dąbroszyńskich”. Taką lokalizację potyczki zamieszczono w wiadomościach z pola bitwy z 1 czerwca 1863 r. (1). W emigracyjnym czasopiśmie Ojczyzna starcie to określono jako „utarczka pod Dąbroszynem” (13) i „było to w pobliżu Dąbroszyna” (15). Z kolei według Mikołaja Wasylewicza Berga E. Taczanowski stoczył bitwę z Andriejem Brunnerem pod Rychwałem (16). Również w urzędowym wykazie potyczek wojsk carskich jest mowa o wymianie ognia pomiędzy bandami шaйкaми (szajkami) E. Taczanowskiego a oddziałem generała-lejtnanta A. Brunnera pod Rychwałem, brak natomiast potyczki pod Dąbroszynem (2). W pracy (17) jako miejsce bitwy na mapce str. 34 zaznaczono Dąbroszyn, zaś w sprzeczności z tym na str. 52 napisano, że powstańcy obeszli znajdującą się w Rychwale kolumnę A. Brunnera drogami polnymi i gdy doszło do potyczki znajdowali się „w lesie za Rychwałem”. Z pamiętnika Pawła Wyskoty Zakrzewskiego dowiadujemy się miedzy innymi, że stojąc pod Dąbroszynem na skraju lasu „frontem ku Rychwałowi” szosa Rychwał – Konin znajdowała się za prawym skrzydłem oddziału. Wystarczy spojrzeć na mapę aby zauważyć, iż stojąc w Dąbroszynie twarzą w kierunku Rychwała droga ta jest po naszej lewej, a nie prawej stronie. W pamiętniku czytamy dalej, że była tam „kolonia Olendrów”, a do wycięcia brzezin autor pamiętnika wykorzystał mieszkańców, których sołtysem był Niemiec (18). Na dokładnych mapach z okresu powstania styczniowego, jak i mapach obecnych brak w okolicy Dąbroszyna miejscowości o nazwie Olendry czy Holendry. Nie znają jej też mieszkańcy Dąbroszyna. Na podstawie liczby chrztów i zgonów w parafiach ewangelickich i ewangelicko-reformowanych w okolicy ustalono, że idąc w kierunku Koła po przejściu drogi Rychwał - Konin skupisko osób tych wyznań znajdowało się w Piskorzewie (19), (20). Umiejscowienie w tej miejscowości oddziału stojącego frontem ku Rychwałowi powoduje, że droga Rychwał - Konin znajduje się za prawym skrzydłem oddziału (Rys. 1).

Rys. 1 Fragment drogi oddziału Edmunda Taczanowskiego z umiejscowieniem potyczki kawalerii powstańczej z objeżdżykami Andrieja Brunnera i zaznaczonym miejscem pamięci w Grabowej (opracowanie B. Cichy).

Na właściwy wybór Piskorzewa jako miejsca, w którym znajdowali się powstańcy w chwili potyczki wskazuje również to, że po przekroczeniu szosy zatrzymali się oni w pierwszym lesie „w odległości jednej wiorsty” od niej (21). Odczytana z mapy odległość od Piskorzewa do szosy nie jest większa niż 1200 m. Biorąc pod uwagę, że w pamiętnikach zapisano wyniki obserwacji, a nie pomiarów można ją ocenić jako jedną wiorstę (1 wiorsta = 1066,8 m). Autor pamiętnika (22) mógł, jak napisał, widzieć na niej oddział rosyjski, skoro drogę od wsi oddzielała „ozimina”. Taka sama sytuacja panuje obecnie (stan 3 IV 2019 r.). Z Piskorzewa widać pojazdy poruszające się drogą Rychwał – Konin. Za to droga ta nie jest widoczna z Dąbroszyna, Grabowej i ich najbliższej okolicy. Mieszkańcy Piskorzewa na otaczające ich lasy od strony rzeczki Powy jeszcze dziś mówią „dąbroszyńskie lasy”. Tej nazwy użyto w wiadomościach z pola bitwy (1). Pozostaje to w zgodzie z określeniem miejsca bitwy podanym w publikacji (13). Odległość z Dąbroszyna do Piskorzewa wynosi 3 km w linii prostej pokrywającej się prawie z drogą biegnącą na północ od Rychwała łączącą te miejscowości. Można nią obejść Rychwał od północy, jak miał to zrobić oddział E. Taczanowskiego (23). Z kolei odległość w linii prostej od Piskorzewa do Rychwała wynosi 3,2 km, dlatego można też mówić o bitwie pod Rychwałem jak w publikacjach (16) i (2). W Piskorzewie nie ma mogiły powstańczej, toteż zdarzenia związane z powstaniem nie zachowały się w miejscowej tradycji. Na znajdującej się na końcu wsi przydrożnej kapliczce brak odniesienia do powstania. Obecni mieszkańcy nie są zorientowani, że wyruszono stąd do zwycięskiej potyczki.

GRABOWA

Przyjmując, że atak jazdy E. Taczanowskiego na oddział rosyjski znajdujący się na drodze Rychwał - Konin wyszedł z Piskorzewa należy odnieść się do miejsca upamiętniającego powstańców styczniowych w Grabowej. Znajduje się ono przy łuku drogi Rychwał - Dąbroszyn 1 km za dworkiem w Grabowej w kierunku Dąbroszyna (Rys. 1). Schodząc w tym miejscu z drogi na prawą stronę wchodzi się w leśną ścieżkę, która prowadzi do tworzących mały wąwozik kilku naturalnych pagórków. Na jednym z nich znajduje się krzyż a obok tablica z napisem „Poległym w powstaniu styczniowym 1863 r. w dowód pamięci Zarząd, Rada Miejska i Społeczeństwo gminy Rychwał. Rychwał, październik 2002 r.” (Rys 2) (stan 25 VII 2018 r.).

Rys. 2 Miejsce pamięci w Grabowej w gm. Rychwał. Krzyż i tablica upamiętniające powstańców styczniowych (fot. B. Cichy).

Wśród mieszkańców okolicy znane są dwie wersje zdarzeń związanych z tym miejscem. Jedna z nich mówi o poległych podczas bitwy pod Dąbroszynem. Druga, że Rosjanie rozstrzelali schwytanych i przywiezionych tutaj powstańców styczniowych: według jednych dziewięciu, według innych dziewiętnastu. Mieli to być powstańcy schwytani podczas tej bitwy lub krótko po niej. Jednak w Wiadomościach z Pola Bitwy (1), urzędowym wykazie potyczek (2) i w pamiętnikach powstańców (24), (25) brak informacji o powstańcach w tej potyczce: poległych, rannych, wziętych do niewoli lub później schwytanych. Nie ma też wzmianki o tym, że powstańcy „na krótko schronili się w lasach przyległych do Grabowej” i na „pobliskim wzniesieniu pochowali poległych” jak napisano w publikacji (5).

E. Taczanowski po wejściu z Wielkiego Księstwa Poznańskiego do Królestwa pierwszą bitwę stoczył pod Pyzdrami (26). Powstańcy odnieśli zwycięstwo, po którym swoich siedmiu poległych (27) pochowano w Pyzdrach. Pochówek potwierdzają akty zgonu nr 67 do 73. Oddział nie zabrał ze sobą ciężko rannych, lecz pozostawiono ich na leczenie, na co wskazują zgony dwóch z nich (akty zgonu nr 74 i 78) (28). Kolejna potyczka pod Oleścem (1 maja) była również zwycięska i nie polegli w niej powstańcy (29). Jeśli zamieszczona w Internecie informacja jakoby w tym miejscu zostali pochowani nieznani powstańcy polegli „w zachodniej części dawnego Królestwa Kongresowego przy granicy z zaborem pruskim” (30) (dostęp 25 X 2022) jest prawdziwa, to budzi się wątpliwość odnośnie przynależność poległych do oddziału E. Taczanowskiego walczącego pod Piskorzewem.

Istnieje przesłanka mówiąca, że miejsce to może być miejscem egzekucji Benedykta Łuczaja powieszonego w Rychwale 13 sierpnia 1864 roku (31). Jednak Józef Białynia–Chołodecki nie wymienia innych osób, na których wykonano egzekucję tego samego dnia w Rychwale, a w akcie zgonu jest zapisana miejscowość śmierci Rychwał a nie Grabowa (32). Poza tym data egzekucji jest o ponad rok późniejsza od daty bitwy pod Piskorzewem (Dąbroszynem). Uwzględniając powyższe ustalenia wersję zdarzeń wiążącą miejsce pamięci w Grabowej z potyczką E. Taczanowskiego z pododdziałem A. Brunnera należy uznać za błędną. Wyjaśnienie zdarzeń związanych z tym miejscem pamięci wymaga oddzielnego opracowania.

Z KIM WALCZONO

Istnieją sprzeczne dane odnośnie tego, z kim powstańcy walczyli pod Piskorzewem. W swoich wspomnieniach Wacław Zakrzewski podał liczbę stu pięćdziesięciu kozaków (33), zaś Paweł Zakrzewski „20 par dragonów” (22). W pamiętniku Bolesława Rogowicza czytamy, że szosą z Rychwała do Konina wysłano podjazd 20 objeżdżyków (21). Wiadomości z Pola Bitwy podają, że kiedy ukazał się oddział objeżdżyków „z kilkudziesiąt koni złożony” E. Taczanowski wysłał 30 ułanów (1). Informację o kilkudziesięciu objeżdżykach powtórzył Teodor Żychliński (34). Dziennik Ojczyzna napisał o trzydziestu objeżdżykach (13). Dane Pawła i Wacława Zakrzewskich są sprzeczne. Natomiast Wiadomości z Pola Bitwy, Dziennik Ojczyzna i B. Rogowicz w swoim pamiętniku wymieniają zgodnie, że powstańcy walczyli z objeżdżykami, którzy według M.W. Berga (16) i Dziennika Poznańskiego wchodzili w skład oddziału A. Brunnera znajdującego się 5 maja 1863 roku w Rychwale (35). Skoro E. Taczanowski wysłał przeciw nim 30 osobowy oddział podaną przez B. Rogowicza liczbę 20 objeżdżyków należy przyjąć za wiarygodną.

Istnieją również sprzeczne dane odnośnie tego, kto w tej potyczce dowodził plutonem wysłanym przeciw Rosjanom. Pierwszym plutonem miał dowodzić Stefan Zakrzewski, w rezerwie wysłano także drugi pluton, którego dowódcy nie podano (15). P. W. Zakrzewski dowództwo przypisuje sobie (22). Podporucznika Pawła Zakrzewskiego jako dowódcę plutonu wymienia również publikacja (13), Według B. Rogowicza kawalerią powstańczą w tym ataku dowodził rotmistrz Władysław Miśkiewicz (21).

PRZEBIEG POTYCZKI

W publikacjach znajdujemy różne wersje przebiegu potyczki oraz kierunku, w którym uciekali Rosjanie. W pierwszej przeciw stojącemu oddziałowi rosyjskiemu wysłano pluton jazdy (34). W drugiej – zaskoczeni powstańcy przyjęli pozycję obronną, „a Moskale walili z armat ze strachu, choć kule do nas nie dochodziły” (36). W trzeciej - był to „wyścig raczej nie bitwa” (37). W czwartej zaś – do atakujących powstańców jadący od Konina objeżdżycy „dali ognia z karabinów, zawrócili konie i pierzchnęli” (29). W piątej - jadącego z Konina do Rychwała oddziałku kawaleria powstańcza nie zdołała odciąć od stojących w Rychwale oddziałów A. Brunnera (4). Strona rosyjska określiła potyczkę, jako wymianę strzałów miedzy częścią oddziału A. Brunnera i E. Taczanowskiego (2). Potwierdza to wersję mówiącą o tym, że objeżdżycy należeli do znajdującego się w Rychwale oddziału A. Brunnera i zmierzali do Konia (21), Kiedy atakujący powstańcy zbliżyli się do nich na około „200 kroków” otworzyli ogień karabinowy, a gdy ten okazał się nieskuteczny zaczęli uciekać (22). Również w Wiadomościach z pola bitwy czytamy o ucieczce „z oficerem ku Koninowi” (1).

Liczbę Rosjan wziętych do niewoli W. Zakrzewski określił na ponad osiemdziesięciu (38), P.W. Zakrzewski na piętnastu (24). U Janusza Staszewskiego znajdujemy liczby dziesięć i siedem (3), (39). Według Wiadomości z Pola Bitwy straty Rosyjskie wynosiły: 2 zabitych, 4 rannych i 9 wziętych do niewoli (1). Reszta zdążyła uciec do Konina, gdzie na rynku pod uciekającym kapitanem padł koń (40). Wątpliwości budzi jednak ściganie objeżdżyków przez powstańców do około 500 kroków przed Konin, a przez jednego z nich aż do rogatek miasta (38). Konie uciekających nie były szybkie, lecz wytrzymałe. Biorąc pod uwagę szybkość półszlachetnych koni, którymi przeważnie dysponowała konnica powstańcza oraz odległość, z jakiej atakowani otworzyli ogień karabinowy, aby mógł być skuteczny potyczka rozegrała się na kilkuset metrach. Według pamiętnika (24) walka trwała nie dłużej niż „kilkanaście minut”. Tymczasem odległość szosą od Piskorzewa do Konina wynosi około 17 km. Pokonanie tej odległości tam i z powrotem nawet na koniach półszlachetnych z uwzględnieniem walki i wzięcia do niewoli dziewięciu objeżdżyków trwałoby około 3 godzin.

DATA POTYCZKI

W Wiadomościach z pola bitwy nie zamieszczono daty potyczki. Napisano za to, że następnego dnia po potyczce pod Oleścem oddział przybył do Grodźca skąd zawrócił do Myszakowa, gdzie przenocował. Następnie powstańcy szybkim marszem udali się „do Grabienic, z Grabienic do Dąbroszyna” (1). Do potyczki pod Oleścem doszło 1 maja (według kalendarza juliańskim 19 kwietnia) (2). Wynika z tego, że pod Piskorzew (Dąbroszyn) E. Taczanowski dotarł 3 maja. Taka sama data wynika z publikacji (13), (15), (34).

Natomiast w pamiętniku kawalerzysty z oddziału Taczanowskiego czytamy, że po Oleścu „dwa dni i dwie noce” spędzono w lasach grodzieckich (należących do dóbr Grodziec) skąd 4 maja wyruszono do Koła (41), zaś według wiadomości z pola bitwy spod Grodźca cofnięto się do Myszakowa, gdzie spędzono kolejną noc przed wymarszem do Koła (1). Na podstawie tych danych wymarsz z Myszakowa do Koła nastąpił 5 maja. Data 5 maja pozostaje w zgodzie z informacją zamieszczoną w Dzienniku Poznańskim z 1863 r., iż A. Brunner wyruszył z Kalisza w konińskie 5 maja (35). Rychwał należał wówczas jak i obecnie należy do powiatu konińskiego. Skoro jazda Taczanowskiego walczyła z obieżdżykami A. Brunnera stojącego w Rychwale, to do spotkania mogło dojść najwcześniej po wyjściu A. Brunnera z Kalisza „w konińskie” 5 maja. Nie zważając na wszystkie powyższe dane S. Zieliński pierwszy zamieścił datę 3 maja w swoich bitwach i potyczkach 1863-1864 (29). Powtórzył to w spisie chronologicznym i alfabetycznym bitew i potyczek 1863-1864 na stronach czwartej i dziewiętnastej (8), (42). Błędna datę „3 maja” zamieszczono następnie między innymi w pracach: (43), (44), (45), (46). Stało się tak mimo, że w 1962 r. ukazał się drukiem urzędowy wykaz potyczek wojsk carskich, według którego pod Rychwałem doszło do wymiany ognia pomiędzy oddziałami A. Brunnera i E. Taczanowskiego 23 kwietnia 1863 roku (2). Dodając do tej daty 12 dni różnicy pomiędzy kalendarzem juliańskim a kalendarzem gregoriańskim otrzymujemy datę 5 maja. Dopiero 13 marca 1900 roku różnicę między datami w kalendarzach zwiększono do 13 dni (47). Właściwą datą potyczki piskorzewskiej jest więc 5 maja 1863 r.

PORA DNIA

Na podstawie spisanych wspomnień można ustalić przybliżoną godzinę początku potyczki. Obowiązywał wówczas czas naturalny (w dzisiejszym znaczeniu zimowy). Słońce we wtorek 5 maja 1863 r. zaszło o godzinie dziewiętnastej dwadzieścia sześć (48). Oddział wcześniej przebył drogę od Myszakowa do Piskorzewa wynoszącą w linii prostej około 25,5 km, drogami znacznie więcej. Możliwe, że przed potyczką powstańcy przeszli szosę Rychwał - Konina o godzinie 17-tej (21), a objeżdżycy ukazali się na drodze zanim „zdołano obiad ugotować” (1) co wskazuje na atak po godzinie 18-nastej. Wiadomo, że wraz z początkiem ataku powstańców zaczynał się zachód Słońca (22), a po zwycięstwie nad objeżdżykami, gdy kawalerzyści wrócili do obozu „już się dobrze ściemniło” (40). Szybkie zapadanie zmroku zaczyna się z chwilą zachodu Słońca, miałoby to początek o 19:26. Z powyższego wynika, że atak powstańców nastąpił około godziny 19-tej. Po zwycięstwie nad objeżdżykami kawalerzystom pozwolono wypocząć. Rozpalono „kilkanaście ogromnych ognisk” dających nadzieję na nocleg. Jednak „około” dwudziestej drugiej wydano rozkaz „ruszyć w drogę ku Kołu”. Zostawiono płonące ogniska pozorując obozowisko, a powstańcy w zupełnej ciszy wyruszyli do Koła (40), (38).

KIERUNEK MARSZU

Błędna data potyczki (3 maja) przyczyniła się do kolportowania kolejnych fałszywych informacji. T. Żychliński uznał, że skoro oddział E. Taczanowskiego 3 maja był pod Dąbroszynem to wrócił do Myszakowa 4 maja nie z Grodźca, lecz z Dąbroszyna i zgodnie z prawdą z Myszakowa „Dnia 5 maja w wtorek o godzinie 6 rano” wyruszył w dalszą drogę do Koła (9). W publikacji J. Staszewskiego znajdujemy wewnętrzną sprzeczność. Na str. 68 twierdzi on bowiem, że oddział E. Taczanowskiego „zawrócił” spod Dąbroszyna do Myszakowa (3), zaś na str. 201 przytacza wspomnienia Ignacego Zielińskiego, w których czytamy, iż po potyczce pod Dąbroszynem oddział „udał się nocnym marszem do Tuliszkowa, a następnego dnia przez Władysławów do Koła” (39). Na tej samej sześćdziesiątej ósmej stronie znajdujemy informację, według której powstańcy odrywając się od nieprzyjaciela „musieli przechodzić przez jedyny mostek na rzece wpadającej do Warty” (3). Najbliżej Piskorzewa (3,9 km) płynie, wpadająca do Warty, rzeczka Powa i trzeba ją przejść idąc z Piskorzewa w kierunku na Tuliszków – Koło, a nie na Myszaków. Nocny wymarsz nie do Myszakowa, lecz do Tuliszkowa i pobyt w nim opisano w pamiętnikach (49), (50), Nie jest prawdą, że w Myszakowie oddział E. Taczanowskiego znalazł się 6 maja i po odpoczynku, autor nie napisał jak długo trwającym (51), „wkroczył do Koła” tego samego dnia „(6 V)” (52).

POBYT W TULISZKOWIE

Skoro Rosjanie nie zaatakowali obozu, lecz rozpoczęli „z wieczora” ostrzeliwanie ognisk „z armat” (10), to biorąc pod uwagę godzinę zachodu Słońca i godzinę rozkazu wyruszenia do Koła powstańcy do godziny 22 a może i dłużej pozostawali w bezpiecznej odległości od ostrzeliwanych ognisk. Burmistrz Tuliszkowa Franciszek Grzymański doniósł Naczelnikowi Wojennemu Oddziału Kaliskiego (pismo nr 272) o przybyciu powstańców do Tuliszkowa 6 maja 1863 r. o godzinie drugiej w nocy (53). Informacja burmistrza wydaje się być wiarygodna. Mieszkał on bowiem w Tuliszkowie, a wychodzący w sąsiednim zaborze pruskim Dziennik Poznański określił F. Grzymańskiego jako „znanego szpiega” (54). Odległość z Piskorzewa drogą przez Niklas gdzie jest mostek na Powie i dalej Krępe do Tuliszkowa wynosi 8,4 km. Mieszkanka Tuliszkowa Stanisława Wodzyńska, która była drugą żona powstańca styczniowego z oddziału E. Taczanowskiego, jako wdowa wspominała, że oddział przybył do Tuliszkowa od strony Krępy. Przejście tej drogi powinno zająć nie całe dwie godziny. Jednak przejście całego oddziału przez wspomniany jeden mostek „bardzo długo trwało” (38). W drodze powstańcy E. Taczanowskiego spotkali się z kilkudziesięciu ludźmi z Tuliszkowa, którzy słysząc strzały wybrali się by im pomóc. Jeśli ostrzeliwanie ognisk z armat było słyszane w Tuliszkowie, to mieszkańcy Tuliszkowa słyszeli strzały po południu, a nie „przed południem” jak napisano w pamiętniku (25). Poczynione powyżej ustalenia w tym raport F. Grzymańskiego przeczą błędnej informacji zamieszczonej w publikacjach jakoby oddział E. Taczanowskiego przebywał w Tuliszkowie „3-4 V” (17) lub był w Dąbroszynie trzeciego, a w Tuliszkowie czwartego maja (56).

Według P.W. Zakrzewskiego w Tuliszkowie sztab zatrzymał się na probostwie (49). Proboszczem Tuliszkowa był wówczas ks. Teodor Rogoziński (57). Skazany później 22 października 1864 r. (według kalendarz juliańskiego 10 października) wyrokiem Audytoriatu Polowego na 4 lata katorżnych robót w fabrykach (58).

Z kolei z raportu F. Grzymańskiego wiadomo, że powstańcy w Tuliszkowie zniszczyli herby Królestwa i portret cara oraz „wzięli znaczną ilość podwód” i „z powodu nocy nie wiadomo, w którą stronę udali się” (53). Słońce 6 maja w 1863 r. wzeszło o godzinie czwartej dwadzieścia siedem (48). O tej godzinie w Tuliszkowie robi się już widno nawet w dzień pochmurny. Skoro z powodu nocy nie było można ustalić, w którym kierunku udali się powstańcy to musieli oni opuścić Tuliszków około godziny czwartej rano. Wynika z tego, że oddział E. Taczanowskiego przebywał w Tuliszkowie około dwóch godzin. Na krótki sen nie było wiele czasu. Powstańców przyjęto w Tuliszkowie z tak serdeczną gościnnością, że „o przespaniu porządnym nocy dla większej części naszych ludzi nawet mowy nie było” (50). Według innej wersji powstańcy byli głodni i bardzo zmęczeni, szybko zasypiali na słomie rozłożonej przez mieszkańców na rynku i szerszych ulicach (59). Jednak w cytowanej publikacji pobyt oddziału w Tuliszkowie przedstawiono błędnie, jako powrót po bitwie spod Ignacewa, nie zaś poprzedzający bitwę przemarsz (6 maja) do Ignacewa. Jerzy Łojko i Jerzy Stępień powielili informację, jakoby oddział E. Taczanowskiego po bitwie pod Ignacewem był w Tuliszkowie 8 maja 1863 r. (60). Ponadto uznali, że był to drugi pobyt powstańców w tym mieście, bowiem ich zdaniem pierwszy miał miejsce około 24 kwietnia (61). W raporcie F. Grzymańskiego (pismo nr 272) figuruje podwójna data („24 kwietnia/6 maja”) (Rys. 3) (53).

Rys. 3 Raport burmistrza Tuliszkowa Franciszka Grzymańskiego do Naczelnika Wojennego Oddziału Kaliskiego (pismo nr 272). Archiwum Państwowym w Poznaniu oddział w Koninie, Akta miasta Tuliszkowa sygn. 189 k 26 verte (za zgodą dyrektora Archiwum).

Autorzy nie wzięli jednak pod uwagę faktu, że 24 kwietnia według obowiązującego wówczas kalendarza juliańskiego to w kalendarzu gregoriańskim 6 maja. Poza tym jest bezspornie przyjęte, że po bitwie pod Ignacewem złożono broń, a oddział został czasowo zdemobilizowany (62) i nie przechodził w zwartym szyku przez jakąkolwiek miejscowość.

Również po drugiej bitwie pod Ignacewem (9 czerwca 1863 r.) oddział Edmunda Calliera wycofał się w kierunku Kleczewa (63), (64) i nie przechodził przez Tuliszków.

KOŁO

W środę 6 maja około godziny 1600 oddział pod dowództwem E. Taczanowskiego przybył do Koła (65). O ile przybycie o drugiej w nocy do Tuliszkowa spowodowało zapalenie świateł przez mieszkańców, o tyle w Kole uroczyste przyjęcie „iluminacją” (10) budzi wątpliwości. Około godziny 16:00 było widno, Nie było potrzeby oświetlania miasta tym bardziej, że wówczas stosowano w tym celu świece, lampy na olej, ligroinę lub naftę. Ich palenie się było często źródłem pożaru. Nie bacząc na powyższe fakty autorzy powielają informację H. Gliszczyńskiego o oświetlaniu Koła „Mieszkańcy Tuliszkowa i Koła witali Taczanowskiego uroczyście. Iluminowano miasta” (66). Oddział został zaatakowany przez wojsko rosyjskie około godziny osiemnastej (67), Był ostrzeliwany przez artylerię. Walka skończyła się po godzinie 20-tej (39). Powstańcy utrzymali się w mieście i pozostali w nim na noc. Według Kazimierza Sczanieckiego po odparciu ataku wojsk rosyjskich na Koło wszystkie domy oświetlono na rozkaz naczelnika (68). Nie miało to jednak związku z powitaniem. Interesujące jest, dlaczego w publikacji wydanej w 1997 roku z okazji 635-lecia miasta Koła pod hasłem „1863, 6 maja” nie wspomniano o zwycięstwie w Kole (69).

Polegli w Kole

Dziennik Poznański w dziale „Z Królestwa, 7 maja” informował o jednym zabitym i trzech rannych powstańcach w bitwie o Koło (65). W Parafii Rzymskokatolickiej w Kole 9 maja 1863 r. spisano trzy interesujące nas akty zgonu. Według tych akt zmarli: „kapitan partyzantów” Kazimierz Unruch (akt 43), Tomasz Jarch (akt 44) i nieznany Francuz – kosynier (akt 45) (70). W sprzeczności z tym emigracyjne czasopismo Ojczyzna poza Unrungiem wymieniło Francuza i „kmiotka” kosyniera (71), zaś w pamiętniku P. W. Zakrzewskiego czytamy, że zginął Francuz kapitan Sondex (72).

We wszystkich aktach zgonów o śmierci zawiadomili mieszkańcy Koła: Józef Siepkowski - szewc i Mateusz Falbakowski - sukiennik. Nie znali oni dokładnie personaliów poległych. Dlatego częściowo błędnie zapisano nawet dane „kapitan[a] partyzantów”. Zmarły miał urodzić się w „Dzienczynie” w Wielkim Księstwie Poznańskim jako syn Wiktora i matki z imienia i nazwiska nieznanej. Tymczasem z aktu chrztu nr 30 Parafii Ewangelickiej Poniec wiadomo, że Kazimierz Stanisław Unruh urodził się 21 marca 1833 r. w Dzięczynie (obecnie Dzięczyna gm. Poniec, pow. gostyński) i był synem Henryka Kajetana Maurycego i Angeliki Tekli z Kurnatowskich (73). Później przeszedł na katolicyzm. Ze względu na zniekształcenie fonetyczne nazwisko Unruh zostało z czasem spolszczone na Unrug. W akcie zgonu zapisane jeszcze, jako Unruh jednak z błędnym „ch”.

Wszystkim zmarłym jako dzień zgonu wpisano 6 maj. Natomiast we wspomnianym już czasopiśmie Ojczyzna czytamy, że Kazimierz Unrug wskutek rany postrzałowej zmarł w refektarzu klasztoru Bernardynów 8 maja pomiędzy godziną dziewiętnastą a dwudziestą (w akcie zgonu nr 43, że o godzinie dwudziestej trzeciej) (71), O śmierci K. Unruga w dwa dni po bitwie dowiadujemy się również z inskrypcji na kaplicy grobowej Unrugów w Goszczanowie. (74).

Pozostałym zmarłym w ich aktach zgonów nr 44 i 45 jako godziny zgonu zapisano odpowiednio piątą i dziesiątą, a więc jeszcze przed bitwą. Należy zwrócić uwagę, że od 12 czerwca 1846 r. obowiązywał przepis zabraniający pochować zmarłego wcześniej niż po 48 godzinach od śmierci (75). Jeśli jak podano w publikacji (71) K. Unrug wraz z dwoma innymi powstańcami został pochowany w Kole 9 maja, na co wskazują również daty spisania akt zgonów, to rannym zmarłym w dniach 7 lub 8 maja wpisano również, jako datę zgonu 6 maja. Dzięki temu wszystkich pochowano w jednym dniu. O ich uroczystym i patriotycznym pogrzebie w Kole wiadomo z publikacji (71). Mimo to miejsca pochówków powstańców zostały zapomniane. Wiadomo jedynie, że po ekshumacji zwłoki K. Unruga znajdują się obecnie w eklektycznej kaplicy grobowej na cmentarzu w Goszczanowie, o czym informuje zamieszczona na niej inskrypcja (74).

Józef Stanisław Mujta wymienił jako poległych w Kole: Tomasza Jarnickiego strzelca z kompanii K. Unruga, Przeciackiego mieszczanina z Kaliskiego i szeregowca Steczkowskiego (76). Autor publikacji nie podał źródła danych, natomiast w aktach zgonu poza K. Unrungiem i ewentualnie Tomaszem Jarnickim (Jarchem) brak wymienionych nazwisk (77). B. Rogowicz napisał błędnie, że poległym w Kole był kapitan strzelców Turno (78). Tymczasem Witold Turno został ranny w bitwie pod Ignacewem (8 maja 1963 r.) i skutkiem tego zmarł 9 maja o godz. 16:00 w majątku Kwileckich w Licheniu. Miał 29 lat, był synem Heleny z hr. Kwileckich i Wincentego małżonków Turno, dziedziców Objezierza w Wielkim Księstwie Poznańskim (79), (80), (81), (82).

Według P. W. Zakrzewskiego w refektarzu klasztoru Bernardynów w Kole znajdował się lazaret (83). Wraz z K. Unrugiem umieszczono tam jeszcze dwóch rannych (84). W ich aktach zgonów nr 44 i 45 zapisano, że zmarli oni w szpitalu w Kole. Potwierdza to informację, że władze narodowe dla rannych i chorych powstańców w roku 1863 i 1864 utworzyły szpitale, w tym szpital powstańczy w Kole na kilkunastu rannych. Szpital był czynny przez dłuższy czas (85). W oddziale E. Taczanowskiego walczyli studenci medycyny: Antoni Albin Bronisław Broekere (1843 - 1909) (86) i kończący medycynę na Uniwersytecie w Berlinie Leopold Stanisław Tabaczyński (1840-1918) (87). Ich moralną postawę obrazuje osoba doktora Tabaczyńskiego, który po ukończeniu studiów i upadku powstania styczniowego w Racięcinie (obecnie pow. koniński gm. Wierzbinek), którego był właścicielem utworzył u siebie szpital tymczasowy. Biednych leczył za darmo, a nawet ich żywił. Honoraria bogatszych odkładał na założenie szpitala w Racięcinie. W tym czasie szpital koniński był przeładowany, a w Słupcy i w Kole odczuwano brak szpitala. (88).

Podobnie jak z Tuliszkowa o godzinie 4 rano wyruszył E. Taczanowski „w kierunku niewiadomym” z Koła 7 maja (65). Rosjanie mieli szybkie i dokładne informacje o ruchach powstańców od szpiegów rekrutujących się przeważnie z kolonistów niemieckich (89). Następnego dnia w Kole uzyskali wiadomości, w którą stronę udał się E. Taczanowski i gdzie się zatrzymał (90].

CIĄGŁE MARSZE

Na podstawie publikacji (1), (40), (35), (9), (91), (92) i raportu gen. Nikołaja Krasnokutskiego (93) oraz map (94), (95), (96), (97), (98), (99) wykonano przedstawiony na (Rys. 4) szkic drogi oddziału E. Taczanowskiego z Myszakowa przez Tuliszków i Koło do Ignacewa, gdzie według Józefa Piłsudskiego stoczono z rozmysłem „jeden z bojów najkrwawszych w 1863 roku”. (100).

Rys. 4 Droga oddziału Edmunda Taczanowskiego z Myszakowa do Ignacewa (opracowanie B. Cichy).

Od wymarszu z Myszakowa 5 maja do opuszczenia Kola 7 maja oddział E. Tacznowskiego był cały czas ścigany przez wojska rosyjskie (65), (10). Stoczył potyczkę pod Piskorzewem i bitwę o utrzymanie się w Kole. Mimo to autor publikacji, z której wynika, iż sam brał w tych walkach udział czyni zarzut E. Taczanowskiemu, że zamiast podejmować walkę maszerowano ciągle szybkimi marszami wymagającymi wysiłku (36). Motyw męczących marszy, które były „istotną próbą wytrzymałości” bądź powodem znużenia jest przytaczany w publikacjach (101), (102). W publikacji pod redakcją Sławomira Kalembki znajdujemy wewnętrzną sprzeczność. Na stronie 51 autor napisał o męczących marszach „po rozmiękłych, błotnistych drogach”, które „wycieńczyły niewprawnych żołnierzy powstańczych”, a nieco dalej na tej samej stronie, że z Kola ruszono „piechotę wioząc na furmankach” (103). Tymczasem z raportu F. Grzymańskiego i z pamiętnika Zygmunta Obrąpalskiego spisanego dla syna Witolda wynika, że z Tuliszkowa i z Koła wyruszono na podwodach (53), (91). Organizowanie podwód przez wkraczającą wpierw do danej miejscowości jazdę było na tyle powszechne, że Naczelnik Wojenny powiatu konińskiego 26 listopada 1863 r. wydał specjalne obwieszczenie, w którym za organizowanie podwód lub dawanie koni dla buntowników, burmistrzom i wójtom gmin groził usunięciem z urzędu i sądem wojennym a mieszkańcom miast i wsi aresztem i sądem wojennym i ponadto nałożeniem kontrybucji. Winni mieli być karani z całą surowością prawa „nie uwzględniając ani wymówek ani tłumaczenia” (104). Natomiast poważnym problemem, którego autorzy nie zauważyli był brak snu spowodowany ciągłym pościgiem wojsk rosyjskich i „owacyjnymi powitaniami mieszkańców”.

WNIOSKI:

1. Atak jazdy pułkownika E. Taczanowskiego na przemieszczających się drogą z Rychwała do Konina objeżdżyków wchodzących w skład oddziału generała-lejtnanta A. Brunnera wyszedł z Piskorzewa. Nazywanie tej potyczki potyczką pod Dąbroszynem lub pod Rychwałem nie jest precyzyjne i powinno ulec zmianie.
2. Do potyczki piskorzewskiej doszło około godziny 19-tej 5 maja 1863 roku.
3. Mogiła powstańcza umiejscowiona za dworkiem w Grabowej przy łuku drogi Rychwał - Dąbroszyn nie jest związana z potyczką piskorzewską.
4. Po zwycięskiej potyczce powstańcy przybyli do Tuliszkowa 6 maja 1863 r. o godzinie drugiej w nocy.
5. Oddział ten przemieszczał się z Myszakowa przez Tuliszków i Koło dalej do Ignacewa. W dniu 6 maja odparł Rosjan atakujących Koło.
6. W istniejących publikacjach i opracowaniach powstałych na podstawie pamiętników bez weryfikacji zamieszczonych w nich danych przedstawiony jest zafałszowany obraz wydarzeń związanych z przemarszem oddziału E. Taczanowskiego z Myszakowa do Ignacewa.

LITERATURA

1. Wiadomości z Pola Bitwy z 1 czerwca 1863. Wyd. Drukarnia Rządu Narodowego; 1863: nr 11 s. 2.
2. Ratajczyk L. Urzędowy wykaz potyczek wojsk carskich w Królestwie Polskim w 1863 – 1864 r. Studia i materiały do historii wojskowości. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej; 1962: t VIII cz. 2 s. 306.
3. Staszewski J. Generał Edmund Taczanowski. Poznań: 1936: s. 68.
4. Czubiński A. Powstanie 1863-1864 roku we wschodniej Wielkopolsce. Poznań: Redakcja Naukowa; 1993: s. 52.
5. Wojciechowski J. W. Girlandy. Studia nad wybranymi siedzibami ziemiańskimi i ich dawnymi właścicielami w północno-wschodniej Wielkopolsce. Konin: Wydawnictwo Jacek Wojciechowski BPB Arkada; 2015: wydanie II s. 64.
6. Białynia–Chołodecki J. Księga pamiątkowa w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864. Lwów: Komitet Obywatelski; 1904: s. 59.
7. Białynia–Chołodecki J. Księga pamiątkowa w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864. Lwów: Komitet Obywatelski; 1904: s. 68.
8. Zieliński S. Spis chronologiczny i alfabetyczny bitew i potyczek 1863-1864. Rapperswil: Nakład autora; 1913: s. 4.
9. Żychliński T. Wspomnienia z roku 1863. Poznań: Nakładem autora; 1888: s. 58.
10. Gliszczyński H. Mielęcki-Taczanowski. [w:] W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego. Lwów: Nakładem Komitetu Wydawniczego; 1903: cz. II s. 125.
11. Rogalski A. Słownik rosyjsko-polski. Warszawa: Wydawnictwo J. Glücksberg; 1841: t II s. 25.
12. red. Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiecki W. Słownik języka polskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy; 1904: t III, s. 468.
13. Materiały do Historii Powstania 1863 r. Ojczyzna dziennik polityczny literacki i naukowy z środy 18 stycznia 1865: nr 6 s. 1-2.
14. Dziennik Poznański z piątku 8 maja 1863: nr 105 s. 3.
15. Kazimierz Unrug, Ludwik Mycielski. Ojczyzna dziennik polityczny literacki i naukowy z niedzieli 26 marca 1865: nr 25 s. 1.
16. Berg M. W. Zapiski o powstaniu polskim 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyj od 1856 r. Przekład K. J. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska; 1899: t 3 s. 116.
17. Czubiński A. Powstanie 1863-1864 roku we wschodniej Wielkopolsce. Poznań: Redakcja Naukowa; 1993: s. 34.
18. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; 1934: s. 22.
19. APP o/Konin. Akta stanu cywilnego parafii Ewangelicko-Reformowanej Żychlin (powiat koniński), sygn. 5.
20. APP o/Konin. Akta stanu cywilnego parafii Ewangelicko-Reformowanej Żychlin, sygn.12.
21. Rogowicz B. Pamiętnik kawalerzysty z oddziału Taczanowskiego. [w:] red. Kieniewicz S. Spiskowcy i partyzanci 1863 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe; 1967: s. 542.
22. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; 1934: s. 24.
23. Staszewski J. Generał Edmund Taczanowski. Poznań: 1936: s. 67.
24. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; 1934: s. 25.
25. Sczaniecki K. Pamiętnik. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; 1995: s. 88.
26. Staszewski J. Generał Edmund Taczanowski. Poznań: 1936: s. 45.
27. Rogowicz B. Pamiętnik kawalerzysty z oddziału Taczanowskiego. [w:] red. Kieniewicz S. Spiskowcy i partyzanci 1863 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe; 1967: s. 540.
28. APP o/Konin. Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej Pyzdry. Duplikaty akt urodzeń, małżeństw i zgonów (1863), sygn. 74.
29. Zieliński S. Bitwy i potyczki 1863-1864 oraz spis alfabetyczny i chronologiczny bitew i potyczek 1863 – 1864. Na podstawie materiałów drukowanych i rękopiśmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswil. Rapperswil: Fundusz Wydawniczego Muzeum Narodowego w Rapperswil; 1913: s. 199.
30. Strona WWW - miejsca pamięci – Gmina Rychwał. GRABOWA – zbiorowa mogiła powstańców styczniowych (dostęp w dniu 25 X 2022).
31. Białynia–Chołodecki J. Księga pamiątkowa w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864. Lwów: Komitet Obywatelski; 1904: s. 128.
32. ADWł. Parafia Rychwał. Księgi metrykalne parafii Rychwał (1837-1875) sygn. 5112313/2 akt zgonu nr 29 z 25 augusta 1864.
33. Zakrzewski Wacław. Historyczno-humorystyczne obrazki z roku 1863. Poznań: Nakład Fr. Chocieszyńskiego; 1892: cz I s. 91.
34. Żychliński T. Wspomnienia z roku 1863. Poznań: Nakładem autora; 1888: s. 57.
35. Dziennik Poznański z wtorku 12 maja 1863: nr 107 s. 2.
36. Zakrzewski Wyssogota. Wyprawy Taczanowskiego. [w:] W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego. Lwów: Nakładem Komitetu Wydawniczego 1903 s. 519.
37. Zakrzewski Wacław. Historyczno-humorystyczne obrazki z roku 1863. Poznań: Odbitka z „Wielkopolanina” 1892 s. 92.
38. Zakrzewski Wacław. Historyczno-humorystyczne obrazki z roku 1863. Poznań: Odbitka z „Wielkopolanina” . Nakład Fr. Chocieszyńskiego 1892 część I s. 93.
39. Staszewski J. Generał Edmund Taczanowski, Poznań, 1936 s. 201.
40. Rogowicz Bolesław. Pamiętnik kawalerzysty z oddziału Taczanowskiego. [w:] red. Kieniewicz S. Spiskowcy i partyzanci 1863 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe; 1967: s. 543.
41. Rogowicz Bolesław. Pamiętnik kawalerzysty z oddziału Taczanowskiego. [w:] red. Kieniewicz S. Spiskowcy i partyzanci 1863 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe; 1967: s. 541.
42. Zieliński S. Spis chronologiczny i alfabetyczny bitew i potyczek 1863-1864 Rapperswil: Nakład autora; 1913: s. 19.
43. Czubiński A. Powstanie 1863/64 na ziemi kaliskiej. Poznań: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; 1964: Historia z 6, s. 167.
44. red. Kalembka S. Z dziejów powstania styczniowego na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych; 1989: s. 50.
45. Czubiński A. Powstanie 1863-1864 roku we wschodniej Wielkopolsce. Poznań: Redakcja Naukowa;1993: s. 51.
46. Gulczyński J. Ziemia konińska w czasie powstania styczniowego 1863 -1864; pamięć o 1863 roku (historie i tradycje). Konin: Wydział Spraw Społecznych Urzędu Wojewódzkiego; 1994: s. 14.
47. Gazeta Kaliska Pismo codzienne, polityczne, społeczne i ekonomiczne z wtorku 27 marca 1900: nr 69 s. 2.
48. Kalendarz poznański na rok pański 1863 mający dni 365. Poznań: Wydawnictwo Ludwika Merzbacha; 1863: s. 6.
49. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; 1934: s. 26.
50. Sczaniecki K. Pamiętnik. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; 1995: s. 89.
51. Jaeger M. Generał Edmund Taczanowski w powstaniu styczniowym. Rocznik Kaliski. Kalisz: Polskie Towarzystwo Historyczne - Oddział w Kaliszu; 2013: t 39 s. 82.
52. Jaeger M. Generał Edmund Taczanowski w powstaniu styczniowym. Rocznik Kaliski. Kalisz: Polskie Towarzystwo Historyczne - Oddział w Kaliszu; 2013: t 39 s. 89.
53. APP. o/Konin. Akta miasta Tuliszkowa, sygn. 169 k 26v.
54. Dziennik Poznański z czwartku 3 marca 1864: nr 51 s. 1.
55. Zakrzewski W. Historyczno-humorystyczne obrazki z roku 1863. Poznań: Nakład Fr. Chocieszyńskiego; 1892 cz I, s. 93.
56. Mujta J S. Z dziejów powstania styczniowego 1863-1864 na ziemi Kolskiej. Konin: Wydawnictwo „Apeks” s. c.; 1998: s. 26.
57. Marszewski M. J. Elenchus cleri saecularis Ac regularis dioecesis Vladislaviensis seu Calissiensis pro anno Domini 1863, s. 16.
58. Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD). Tymczasowa komisja wojenno-śledcza przy namiestniku i głównodowodzącym wojskami warszawskiego okręgu wojennego. sygn. 6: k 327 nr 2523.
59. Ścińska L. Wyjątki z opowiadania o Powstaniu Styczniowym Anny Ścińskiej wdowy po Franciszku Ścińskim – weter. z 1863 r. Głos Koniński z soboty 29 stycznia 1938: nr 5 s. 2 – 3.
60. Łojko J., Stępień J. Dzieje Tuliszkowa. Poznań – Konin: Wydawnictwo Urzędu Wojewódzkiego w Koninie, Urzędu Miasta i Gminy w Tuliszkowie; 1995: s. 221.
61. Łojko J., Stępień J. Dzieje Tuliszkowa. Poznań – Konin: Wydawnictwo Urzędu Wojewódzkiego w Koninie, Urzędu Miasta i Gminy w Tuliszkowie; 1995: s. 80.
62. Staszewski J. Generał Edmund Taczanowski. Poznań; 1936: s. 203.
63. Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego z środy 12 sierpnia 1863: nr 186 s. 3.
64. Zieliński S. Bitwy i potyczki 1863-1864 oraz spis alfabetyczny i chronologiczny bitew i potyczek 1863 – 1864. Na podstawie materiałów drukowanych i rękopiśmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswil. Rapperswil: Fundusz Wydawniczego Muzeum Narodowego w Rapperswil; 1913: s. 204-205.
65. Dziennik Poznański z niedzieli 10 maja 1863: nr 106 s. 2.
66. Czubiński A. Powstanie 1863/64 na ziemi kaliskiej. Poznań: Zeszyty naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; 1964 Historia; z 6: s. 168.
67. Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego z soboty 9 maja 1863: nr 107 s. 1.
68. Sczaniecki K. Pamiętnik. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; 1995: s. 90.
69. Mujta J.S. 635 lat miasta Koła. Żychlin: Wydawnictwo „Apeks” s. c.; 1997: s. 26.
70. APP o/Konin. Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej Koło, sygn. 107.
71. Kazimierz Unrug, Ludwik Mycielski. Ojczyzna dziennik polityczny literacki i naukowy z niedzieli 26 marca 1865: nr 25 s. 3.
72. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; 1934: s. 31- 32.
73. APP. Akta stanu cywilnego Parafii Ewangelickiej Poniec (pow. gostyński), sygn. 5 akt chrztu nr 30 z 1833 r.
74. Strona WWW - J. Czarnek. Perełki nekropolii goszczanowskiej – Muzeum Okręgowe w Sieradzu, (dostęp w dniu 25 X 2022).
75. Brudzyński L. J. Niektóre uwagi w przedmiocie oględzin i grzebania ciał zmarłych. Gazeta Lekarska z 11 października 1873: t. 15 nr 15 s. 230-232.
76. Mujta J. S. Z dziejów powstania styczniowego 1863-1864 na ziemi Kolskiej. Konin: Wydawnictwo „Apeks” s. c.; 1998: s. 31.
77. APP o/ Konin. Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej Koło, sygn. 107 k 59 – 60.
78. Rogowicz B. Pamiętnik kawalerzysty z oddziału Taczanowskiego [w:] red. Kieniewicz S. Spiskowcy i partyzanci 1863 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe; 1967: s. 544.
79. APP o/Konin Akta Stanu Cywilnego parafii rzymskokatolickiej Licheń (powiat koniński), sygn. 49, akt zgonu z 12 maja 1863 r. nr 18.
80. Witold Turno. Dowódca strzelców wielkopolskich 1863 r. Ojczyzna dziennik polityczny, literacki i naukowy z środy 14 grudnia 1864: nr 122 s. 2.
81. Dziennik Poznański z wtorku 12 maja 1863: nr 107 s. 2.
82. Z zapadłego kąta. Głos Koniński z soboty 8 grudnia 1928: nr 49 s.1-2.
83. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; 1934: s. 32.
84. Kazimierz Unrug, Ludwik Mycielski. Ojczyzna dziennik polityczny literacki i naukowy z niedzieli 26 marca 1865: nr 25 s. 2.
85. Rudzki S. Szpitalnictwo wojskowe w powstaniu 1863 – 1864 r. Lekarz Wojskowy 1927: t 9 nr 5 s. 422-429.
86. Szarejko P. Słownik Lekarzy polskich XIX wieku. Warszawa: Towarzystwo Lekarskie Warszawskie; 1991: t I s. 82-83.
87. Szarejko P. Słownik Lekarzy polskich XIX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper; 1994: t II s.302.
88. Gazeta Polska z piątku 28 kwietnia 1871: nr 94 s.1-2.
89. Jordan (Julian Wieniawski). Kartki z mego pamiętnika. Warszawa: Nakładem Gebethnera i Wolffa, Kraków: G. Gebethner i spółka; 1911: t II s. 81.
90. Przyborowski W. Dzieje 1863 roku. Kraków: Nakład WL Anczyca i Sp.: 1905: t 4 s. 162.
91. Staszewski J. Obóz Taczanowskiego w Pyzdrach. Roczniki Historyczne 1933: rocznik IX, z II s. 238 – 241.
92. Zakrzewski P. W. Pamiętnik Wielkopolskiego powstania z roku 1863. Poznań: Biblioteka Dziennika Poznańskiego; Poznań 1934: s. 27.
93. Archiwum Główne Akt Dawnych. Raport generała Krasnokutskiego do Naczelnika Wojennego Kalskiego Oddziału – generała Andrieja Brunnera o przebiegu bitwy pod Ignacewem, sygn. 31 s. 1.
94. Województwo Konińskie mapa turystyczna, skala 1:200 000, Konin: Wydawnictwo „Apeks”; 1998.
95. Mapa Konin, skala 1:100 000: pas 40 słup 26. Warszawa: Wojskowy Instytut Geograficzny; 1935.
96. Mapa Kolo, skala 1:100 000: pas 40 słup 27, Warszawa: Wojskowy Instytut Geograficzny, 1934.
97. Mapa topograficzna Polski, Koło N-34-134-A, skala 1: 50 000. Warszawa: Główny Geodeta Kraju; 1997.
98. Mapa Dęby Szlacheckie, skala 1:25 000: pas 39 słup 27-H. Warszawa: Wojskowy Instytut Geograficzny; 1936.
99. Mapa Sompolno, skala 1:100 000: pas 39 słup 27. Warszawa: Wojskowy Instytut Geograficzny; 1934.
100. Piłsudski J. Zarys historii militarnej powstania styczniowego. Przegląd Historyczno-Wojskowy. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne; 1929: t. I s. 54.
101. Staszewski J. Generał Edmund Taczanowski. Poznań: 1936: s. 70.
102. Czubiński A. Powstanie styczniowe w woj. Kaliskim. Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza 1963: t. 8 z. 2 s. 61.
103. red. Kalembka S. Z dziejów powstania styczniowego na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych; 1989: s. 51.
104. Gaz Wielkiego Księstwa Poznańskiego z wtorku 15 grudnia 1863: nr 293 s. 2.